Het Duitse Kiesstelsel: Hoe werkt de Bondsdagverkiezing?
In deze blogpost leggen we uit hoe het Duitse kiesstelsel werkt en hoe het een evenwicht probeert te vinden tussen lokale vertegenwoordiging en een eerlijke verdeling op nationaal niveau. We leggen uit hoe de 299 kiesdistricten werken, hoe directe mandaten worden toegekend, de cruciale rol van de tweede stem bij de samenstelling van de Bondsdag en de invloed van de kiesdrempel op kleinere partijen en coalitievorming. Ook gaan we in op recente hervormingen die de groei van het parlement moeten beperken en uitzonderingen op de kiesdrempel.
Ten slotte bespreken we de politieke dynamiek rond de vertrouwensvraag die Bondskanselier Olaf Scholz aan de Bondsdag moet voorleggen. Deze stap is bedoeld om het proces tot ontbinding van het parlement in gang te zetten en mogelijk vervroegde verkiezingen in 2025 te organiseren.
Kiesdistricten en directe mandaten
Duitsland is opgedeeld in 299 kiesdistricten. In elk district wordt één vertegenwoordiger gekozen via het first-past-the-post-systeem, waarbij de kandidaat met de meeste stemmen wint. Zo strijden prominente politici als Olaf Scholz en Annalena Baerbock in het kiesdistrict Potsdam tegen elkaar. Toch garandeert het winnen van een district niet automatisch een zetel in de Bondsdag, in tegenstelling tot hoe dit in sommige andere landen werkt. Dit om de groei van het parlement te beperken, waardoor de besluitvorming efficiënter kan verlopen. Hierover later meer. Hierover later meer.
De tweede stem: beslissend voor de Bondsdag
Naast de districtsstem, oftewel de Erststimme, hebben kiezers een tweede en veel belangrijkere stem: de Zweitstimme. Deze bepaalt hoeveel zetels elke partij in de Bondsdag krijgt en is daarmee doorslaggevend voor de machtsverhoudingen in het parlement. Het systeem biedt kiezers de mogelijkheid om lokaal op een aansprekende kandidaat te stemmen, ongeacht de partij, terwijl ze met hun tweede stem hun voorkeur voor een politieke partij kenbaar maken. Dit maakt de tweede stem doorslaggevend, vooral bij deze verkiezingen, waar maximaal 630 zetels beschikbaar zijn.
De kiesdrempel en haar impact
Een belangrijk kenmerk van het Duitse kiesstelsel is de kiesdrempel. Partijen moeten minimaal vijf procent van de tweede stemmen behalen om in de Bondsdag te komen. Deze regel voorkomt dat het parlement versnipperd raakt, maar maakt het tegelijkertijd moeilijker voor kleine partijen om door te breken. Hierdoor blijven partijen als Volt of Die Freie Wähler waarschijnlijk buiten de Bondsdag. Politieke vernieuwing ontstaat hierdoor alleen als een partij plotseling een grote hoeveelheid stemmen wint, zoals eerder gebeurde met de rechts-populistische AfD. Een soortgelijke doorbraak wordt nu ook verwacht met de nieuwe partij van Sahra Wagenknecht, Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW).
De kiesdrempel heeft ook directe gevolgen voor de coalitievorming. Hoe meer partijen de kiesdrempel niet halen, hoe groter de zetelverdeling in het voordeel van grotere partijen uitvalt. Dit kan coalitievorming vergemakkelijken doordat minder partners nodig zijn om een meerderheid te vormen. Tegelijkertijd brengt dit systeem risico’s met zich mee. Als partijen als AfD en BSW een derde van de zetels krijgen, kunnen zij grondwetswijzigingen blokkeren. Dit kan de politieke besluitvorming vertragen of zelfs volledig stilleggen.
Hervormingen om groei van de Bondsdag te stoppen
Met een recente hervorming van de kieswet is geprobeerd de groei van de Bondsdag te beperken. Tot voor kort werden extra zetels toegevoegd wanneer een partij meer directe mandaten (zetels in kiesdistricten) won dan haar landelijke stemmenpercentage rechtvaardigde. Dit leidde tot een steeds groter parlement, dat in 2021 zelfs uit 736 leden bestond. De hervorming legt nu een maximum van 630 zetels vast. Dit heeft gevolgen voor partijen zoals de CSU in Beieren, die traditioneel veel directe mandaten behalen. Het landelijke stemmenpercentage stelt nu zwaarder, wat een voordeel is voor partijen in stedelijke gebieden, zoals de Groenen.
Uitzonderingen op de kiesdrempel
Toch blijven er uitzonderingen op de kiesdrempel bestaan. Als een partij drie directe mandaten wint, mag ze alsnog met haar volledige fractie in de Bondsdag plaatsnemen, zelfs als ze minder dan vijf procent van de stemmen haalt. In 2021 was dit de redding voor Die Linke, die met slechts 4,9 procent van de stemmen toch met de hele fractie in de Bondsdag plaats mocht nemen.
Vertrouwensvraag leidt mogelijke tot vervroegde verkiezingen
Op 6 november viel de Duitse coalitieregering van de SPD, Groenen en FDP. Het formele proces om nieuwe verkiezingen uit te roepen wordt vandaag in gang gezet. Dat gebeurt als Bondskanselier Olaf Scholz de vertrouwensvraag (Vertrauensfrage) stelt aan de Bondsdag. Scholz verliest deze stemming zeer waarschijnlijk, aangezien hij alleen nog steun heeft van zijn eigen SPD-fractie en de Groenen. Indien hij dit verliest kunnen vervroegde verkiezingen plaatsvinden, vermoedelijk op 23 februari 2025.
De weg daarnaartoe volgt een zorgvuldig proces. Volgens de Duitse grondwet is alleen de bondspresident verantwoordelijk voor de procedure. Als de Bondskanselier de vertrouwensvraag verliest, wordt de Bondsdag door de bondspresident ontbonden en moeten binnen zestig dagen nieuwe verkiezingen plaatsvinden. Partijen hebben dan slechts een paar weken om hun lijsten en kandidaten in te dienen, wat voor de nodige dynamiek in de voorbereidingen zorgt. Om die reden is ervoor gekozen de vertrouwensvraag niet direct te stellen toen de FDP de coalitie verliet, maar pas te wachten tot december.
Proces van coalitievorming
Na de verkiezingen nodigt de grootste parlementaire fractie doorgaans potentiële coalitiepartners uit voor verkennende gesprekken. Als er voldoende overeenstemming wordt bereikt, volgen de coalitieonderhandelingen .Zodra er een coalitieakkoord is gesloten, draagt de bondspresident een kandidaat voor aan de Bondsdag voor verkiezing tot bondskanselier. Dit gebeurt niet willekeurig, maar op basis van de meerderheidsverhoudingen en de verklaringen in het regeerakkoord. Na een succesvolle verkiezing ontvangt deze kandidaat het benoemingscertificaat van de bondspresident en wordt hij of zij beëdigd in de Bondsdag. Dit gebeurt allemaal op dezelfde dag. Het proces van de vorming van een coalitie kan weken tot maanden duren, afhankelijk van de politieke verhoudingen. Zo duurde het in 2017 uitzonderlijk lang, 171 dagen, voordat een regering werd gevormd na mislukte onderhandelingen tussen de CDU, FDP en Groenen. In 2021 duurde de coalitievorming 73 dagen.
De impact van deze verkiezingen is groot. Onze Duitslandexperts volgen de verkiezingen en daaropvolgende coalitieonderhandelingen voor u op de voet. Vragen? Wij staan voor u klaar.
Over Meines Holla & Partners
Meines Holla & Partners is een adviesbureau voor strategische communicatie dat zich in het bijzonder richt op lobby en public affairs. Zowel in Nederland als in Duitsland werken wij voor (internationale) opdrachtgevers uit de private en publieke sector, afkomstig uit vele landen. Wij worden erbij gehaald wanneer politieke besluitvorming belemmerend werkt voor de ondernemingsdoelstellingen. Dit doen wij altijd transparant naar de politiek, doelgericht, overzichtelijk en op een creatieve wijze.